Neem twee mensen, even oud, even gezond, even sterk, even lang, even intelligent, allebei in het bezit van één dobbelsteen, allebei mogen ze iedere dag één keer gooien. Het toeval bepaalt dat wie zes gooit er een dobbelsteen bij krijgt. Wie twee dobbelstenen heeft, heeft direct twee keer zoveel kans op meer zessen, en op meer dobbelstenen. De Utrechtse historicus Bas van Bavel en de Wageningse ecoloog Marten Scheffer onderzochten ongelijkheid in menselijke samenlevingen en in de natuur. Zelfde patroon. Ook als iedereen begint met gelijke talenten en vermogens groeit ongelijkheid. Door toeval, pech, mazzel krijgt de een het beter dan de ander. En wie het beter heeft, gebruikt die positie om het nog beter te krijgen. In de natuur is er een rem op ongelijkheid: dominante soorten krijgen meer last van natuurlijke vijanden, rovers en ziekteverwekkers. Bij de mens is er geen rem: wie rijk wordt, wordt sterker, kan de regels bepalen, naar eigen belang. Voor wie zijn hoop vestigt op revoluties, niet doen. Van Bavel vertelde het zaterdag in Trouw, zijn onderzoek verschijnt in een Nederlandse editie en heet De onzichtbare hand. Historisch is het bijna nooit gebeurt dat oproer de ongelijkheid breekt. Perioden van gelijkheid zijn schaars. Er is een periode in de late Middeleeuwen van West-Europa, waar op lokaal niveau zelfsorganisaties belangrijk worden: gezamenlijk grondgebruik, gilden, universiteiten. Daarmee konden gewone mensen ongelijkheid doorbreken en de gelijkheid verankeren in nieuwe spelregels, bijvoorbeeld door grenzen te stellen aan het bezit van productiemiddelen. Maar dan ontwikkelt de middeleeuwse samenleving zich naar een grotere schaal, die van de natiestaat, internationaal. Er volgen weer eeuwen van groeiende ongelijkheid. Eind negentiende, begin twintigste eeuw komt er een antwoord, opnieuw in de vorm van massale zelforganisatie: politieke partijen, vakbonden, coöperaties, onderlinge verzekeringen. Invoering van successierecht, vermogensbelasting, steun aan de allerarmsten doorbreken de politieke en de vermogensongelijkheid. Zoals een twaalfjarige zich niet kan voorstellen dat er ooit een wereld was zonder Facebook, zo vergeten dertigers, veertigers, vijftigers, zelfs zestigers maar al te snel dat hun moeders en (over)grootmoeders en iets verder terug ook hun vaders en (over)grootvaders het moesten doen zonder kiesrecht, gelijke rechten, recht op onderwijs. Gelijkheid is de uitzondering, stelt Van Bavel, ongelijkheid de regel. Nu zitten we opnieuw in een periode van schaalvergroting, van nationaal naar mondiaal, en opnieuw hebben we geen instituties die de groeiende ongelijkheid kunnen tegenhouden. De macht van de huidige marktelite, die niet alleen vermogen heeft vergaard, maar ook maatschappelijke en politieke macht (Van Bavel noemt de stoet miljardairs die in het kielzog van Trump de Amerikaanse politiek domineren), verschilt niks van die van de feodale machthebbers eeuwen terug. De klassieke economische visie is dat de vrije markt als vanzelf naar gelijkheid en vrijheid leidt, Van Bavel laat zien dat het precies omgekeerd is. Alleen vanuit gelijkheid en vrijheid kunnen markten opkomen. Zodra ze dominant worden raakt de vrijheid opgebruikt en wordt ze uitgehold door economische onvrijheid. Zie de Deliveroo-bezorgers, de op stukloon betaalde pakjesbezorgers, de Uber-chauffeurs, de zzp-ende thuiszorgmedewerkers, maar denk ook aan de prima betaalde werknemer met ‘vast’ contract die inmiddels het werk doet dat vijf jaar terug nog door twee mensen werd gedaan en zich bij koorts wel drie keer achter de oren krabt alvorens zich ziek te melden: je weet nooit wie bij de volgende ronde aan de beurt is om eruit gegooid te worden. Dat vrije markteconomieën te gronde gaan is in de geschiedenis talloze keren gebeurd, dankzij Van Bavel kunnen we dat nu voor het eerst doorgronden. We weten dus wat we moeten doen, zegt Van Bavel: het goede behouden – efficiënte markten voor goederen en diensten – en het slechte tegengaan – uitholling van de open, gelijkwaardige samenleving doordat bepaalde groepen te veel macht hebben over grond, arbeid en kapitaal. Dat lijkt abstract, maar iedereen kan vandaag beginnen. Wie denkt ongestraft zijn eten te kunnen bestellen bij Deliveroo, omdat het lot van de Deliveroo-koerier hem nooit zal raken, is naïef.