De naamloze ik in Olga Tokarczuks roman De rustelozen buigt zich samen met een non over een klein reliekschrijn, ‘waarin op een satijnen kussen ligt wat over is gebleven van het verbrande lichaam van een verlicht wezen’. Allebei kijken ze met behulp van een vastgemonteerd vergrootglas naar het piepkleine hoopje, dat de vorm heeft van ‘een klein kristal, een steentje niet veel groter dan een zandkorrel’. De ik denkt dat het lichaam van de non later ook in een zandkorrel zal veranderen, in tegenstelling tot het hare, het hare zal verloren gaan, ‘ik heb niet gepraktiseerd’. Maar gezien ‘de grote hoeveelheid zandwoestijnen en stranden in de wereld’ ziet de ik geen reden zich te beklagen.
Zou De rustelozen niet in 2007 maar nu zijn verschenen dan zou Tokarczuk haar hoofdpersoon ongetwijfeld andere woorden in de mond hebben gelegd, want Tokarczuk lijkt me een schrijver die het nieuws over het dreigende tekort aan zand niet over het hoofd zou zien.
In 2017 luidden onderzoekers in Science de noodklok over ons zandgebruik. Na water en lucht is zand de meest gebruikte grondstof ter wereld. Meer dan olie. ‘Zand is letterlijk de fundering van onze moderne beschaving,’ citeerde NRC onderzoeksjournalist Vince Beiser in 2018. Beton, glas, silicumchips, olie- en schaliegaswinning, ze kunnen niet zonder zand. Zand is vermalen gesteente. De bouw is de absolute grootverbruiker en heeft het liefst hoekige korrels. Die vind je niet in de Sahara en ook niet op het strand – eenmaal daar aangekomen zijn de korrels rond –, maar in de rivieren. Al het zand en grind dat uit de rivieren wordt gehaald, rolt niet meer naar de kust, waardoor het niet meer beschikbaar is voor kustbescherming bijvoorbeeld. Ook de rivieren veranderen er door, waardoor bepaalde dieren ernstig bedreigd worden. Een beetje zand gebruiken is niet erg, maar het zand- en grindgebruik is de afgelopen decennia geëxplodeerd en we onttrekken nu meer aan de rivieren dan de rivieren kunnen aanmaken.
Er is al een zandmaffia, illegale zandhandel, er vallen al doden vanwege zand.
Ga met hout bouwen, zeiden architecten onlangs in Tegenlicht. Ga met hout bouwen, zeg ik, dan hoeft Tokarczuks hoofdpersoon na haar dood geen zandkorrel te worden.