In de zomer van 1914 was mijn vaders moeder 26 jaar oud, mijn vaders vader 38. Ze waren nog geen jaar getrouwd, mijn oma was zwanger van een tweeling.
Op mijn middelbare school werd de Eerste Wereldoorlog uitgebreid behandeld. We leerden over de rol van toeval: een aanslag op aartshertog Frans Ferdinand, troonopvolger van de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije, die op 28 juni 1914 op bezoek was in Sarajevo, mislukte aanvankelijk. Een vriend van Gavrilo Princip schoot op de verkeerde auto. Daarna verdwaalde de chauffeur van Frans Ferdinand, stuurde de auto door een straat waar Princip, nog teleurgesteld over de mislukte aanslag, net een broodjeszaak uitliep. Hij pakte zijn pistool en schoot.
We leerden over kettingreacties. Oostenrijk-Hongarije eiste dat Servië de aanslag ging onderzoeken, maar Servië weigerde en begon in plaats daarvan zijn leger klaar te maken, waarop Oostenrijk-Hongarije Servië de oorlog verklaarde. Rusland steunde Servië en keerde zich daarmee tegen Oostenrijk-Hongarije. Duitsland was juist bevriend met Oostenrijk-Hongarije en verklaarde daarom Rusland de oorlog. Frankrijk had een verbond met Rusland en begon zich ook te roeren, maar leek geen trek in oorlog te hebben.
En we leerden over de rol van logistiek. We kregen een apart boekwerkje met de originele teksten van het Schlieffenplan, het Duitse plan dat uitging van een oorlog op twee fronten, in het westen met Frankrijk, in het oosten met Rusland. Duitsland wist dat het niet sterk genoeg was om een oorlog op twee fronten vol te houden, en dus kwam het plan om met een snelle overrompeling de Fransen uit te schakelen om daarna de handen vrij te hebben voor dat andere front in het oosten. Onder het plan lagen tientallen aannames: dat Duitsland makkelijk via het neutrale België en Nederland de Fransen via het noorden zou kunnen verrassen; dat Rusland minstens zes weken nodig zou hebben om te mobiliseren; dat het niet nodig zou zijn om veel manschappen in Frankrijk achter te laten voor een bezetting; dat alle manschappen en materieel na zes weken westfront volgens een strakke dienstregeling massaal naar het oosten konden worden verplaatst.
Niemand had rekening gehouden met zoiets toevalligs als een aanslag in Sarajevo van een stel vrijheidsstrijders, die via een paar vallende dominostenen Duitsland ertoe bracht Rusland de oorlog te verklaren. Maar Duitsland had geen plan waarin het alleen oorlog voerde met Rusland. En het was onmogelijk om op zo’n korte termijn de uiterst gedetailleerde plannen om te gooien en de treinen eerst (of alleen) naar het oostfront, naar Rusland, te sturen. Yuval Noah Harari, auteur van de bestseller Sapiens, toonde het afgelopen december in het programma Wintergasten met een fragment uit Game of Thrones aan. Daarin verschijnt out of the blue een gigantische leger in een desolaat ijskoud landschap om een stel anarchisten te overmeesteren. Dat kan dus niet, zei Harari. Filmmakers en complotdenkers onderschatten volgens hem vaak de enorme logistieke inspanningen die een oorlog (of een aanval op de hele wereldbevolking) vergt.
Ook in 1914 was de werkelijkheid een stuk rommeliger en weerbarstiger dan Duitslands strakke oorlogsscenario. Frankrijk maakte geen aanstalten zich in een eventuele oorlog te mengen. De super beweeglijke oorlog die de Duitsers voor ogen hadden vereiste snelle communicatie, maar telefonie over de landsgrenzen heen stelde in 1914 nog weinig voor, net als telegrafie. Ook hadden de militairen er geen rekening mee gehouden dat België en heel wat andere landen nogal woest werden over de Duitse inval van het neutrale België. Het wegen- en spoorwegnet van België en Noord-Frankrijk bleek veel te beperkt voor snelle troepenverplaatsingen. En ook al bracht Duitsland het Franse leger aanzienlijke verliezen toe, het had geen rekening gehouden met het aanhoudende en hevige verzet. Tot slot was ook de inschatting dat Rusland zes weken nodig zou hebben voor mobilisatie niet juist, Rusland had een groot staand leger paraat aan de westgrens.
Op 4 augustus 1914 verklaarde Duitsland Frankrijk de oorlog en ging het los. Vier jaar lang.
Een maand later beviel mijn oma en werden mijn oom en tante geboren.
Op de middelbare school, tijdens al dat leren over de Eerste Wereldoorlog, wetende tot welke verschrikkingen het geleid had, en met die voortdurende vraag of en hoe dit voorkomen had kunnen worden, vroeg ik me regelmatig af hoe mijn grootouders dit beleefd hadden. Hadden ze het zien aankomen? Wat wisten ze? Hoe werkt zoiets?
Leek het een beetje op wat ik gisterenavond nog dacht? En op wat ik nu, donderdagochtend 24 februari 2022, niet meer denk?