Tijd

Ik was precies op tijd bij de lichtblauwe bus waarop links naast de deur in witte letters ‘Verzoeke met gepast geld te betalen’, stapte in en ging op de rode achterbank zitten, naast de nooddeur waarop een hendel en in rood de letters Open en een gekromde pijl. De busfanaat reed ons naar iets buiten de stad (het voelde als buiten de stad, al was het nu Rotterdam, maar in 1917, toen Van Nelle de grond kocht nog niet). Ik was hier een keer eerder geweest, in 2004, voor een congres, heel kort maar, want toen de eerste spreker aanstalten maakte het podium te beklimmen, belde R om te zeggen dat zijn moeder was overleden. De fabrikanten hadden de plek uitgekozen vanwege het water en de ruimte. De grond moest nog opgespoten worden, met bagger van het te graven Merwedekanaal. Er werd geëxperimenteerd met heipalen van gewapend beton. Er waren vergunningen nodig. De gemeente lag dwars. Firmant Kees van der Leeuw maakte een studiereis naar Amerika, naar daglichtfabrieken, want dat wilde hij: een lichte, hygiënische, gezonde fabriek. Hij kwam terug met paddestoelpilaren, die de vloeren droegen, geen balken, maar gladde plafonds, en lichte gevels, die volledig uit glas konden bestaan, omdat ze niks hoefden te dragen. Spangen werd gebouwd, de werknemers dicht bij de fabriek. Tabak kende acht bewerkingsprocessen, daarom telde het tabaksgebouw acht verdiepingen, koffie kende vijf processen, daarom vijf verdiepingen, thee drie. Er waren liften, maar uitsluitend voor de goederen, arbeiders liepen over de trappen, mannen via de linkertrap, vrouwen via de rechter, je zag elkaar, je kon elkaar net een hand geven, maar intiemer contact was niet mogelijk. De wc’s hadden wasgelegenheden, kranen met douchekoppen. Mensen wasten zich vóór ze aan het werk gingen. Thuis waren nog geen warm stromend water of douches. Er was een eigen ketelhuis, de fabrikanten wilden voor hun energie niet afhankelijk zijn van de gemeente, een sprinklersysteem, een grijswatercircuit. In 1930 was de fabriek klaar. Een opschrift herinnert hier aan: ‘Het gehele bedrijf der firma werd naar dit terrein verplaatst in het 148e jaar van haar bestaan. Als blijvende herinnering daaraan werd dit opschrift hier geplaatst door het gezamenlijk personeel.’ In 2030 zal het nog altijd een toonbeeld van moderniteit zijn. Omdat er de tijd voor is genomen.